Odavno jedan svetski događaj nije izazvao toliko pažnje kao što je to bio slučaj sa povlačenjem američke vojske iz Avganistana u avgustu ove godine. Nenaviknuto na povlačenje bilo koje vrste, zapadno javno mnjenje je pokazalo puno besa i kritike prema svojim vlastima. Čak su i prozapadni mediji bili preplavljeni naslovima poput “pustinjski ratnici pregazili najmoćniju silu sveta” ili tvrdnjama o “najtežem porazu koje su SAD doživele u poslednjih nekoliko decenija”. Istina, bilo je i onih koji nisu govorili o vojnom, već o porazu u jednom drugačijem smislu. To su, uglavnom, bila mišljenja da su finansijski izdaci SAD za vojnu kampanju u Avganistanu postali neizdrživo visoki i da je smanjivanje vojnih troškova, kako bi novac bio preusmeren za neke druge ciljeve, glavni razlog za odlazak američkih trupa.

1. AMERIČKO POVLAČENJE IZ AVGANISTANA KAO REZULTAT NEIZNUĐENOG SPORAZUMA, A NE VOJNOG PORAZA SAD

Postoje okolnosti koje pokazuju zašto povlačenje američke vojske iz Avganistana nije vojni poraz američke vojske. Nisu spektakularno otkriće pa, ipak, mnogi koji žive od geopolitičkih i vojno-političkih analiza su ih, jednostavno, prevideli.

Povlačenje američkih trupa nije došlo kao strateška posledica niza manjih i većih taktičkih poraza na terenu, kao što to uobičajeno biva u nekom oružanom sukobu, već kao posledica dve godine dugog procesa pregovaranja SAD sa talibanima. Sporazum koji je na kraju pregovaračkog procesa potpisan u februaru 2020. godine u Dohi i operativni planovi koji su na osnovu sporazuma sačinjeni, a o kojima je javnost imala prilike da se informiše, okolnosti su koje je nemoguće zanemariti. Iako sama evakuacija u svojoj završnoj fazi nije bila najbolje organizovana, najviše zbog pogrešne procene broja civila koji su pokušavali da se probiju na aerodrom, odlazak američkih trupa nije bio ni iznenadan, ni neočekivan.

Jedan broj zapadnih medija i političara stvarao je sliku o američkom debaklu u Avganistanu, najčešće optužujući za to loš rad obaveštajnih službi, kao i očajno slab otpor avganistanskih oružanih snaga, koje su, praktično, bez borbe predavale kasarne i vojna skladišta talibanima. Istina je drugačija. Deo dogovora koji je postignut između Bele kuće i talibanskog rukovodstva bila je i obaveza talibana da što pre zauzmu sve taktički važne položaje koje američka vojska i saveznici budu napustili u toku evakuacije. Ni Amerikanci, ni talibani nisu želeli da takvi položaji ostanu bez adekvatne kontrole u strahu da ih ne zauzme neko treći, na primer Al Kaida, ili jedna druga, još opasnija teroristička organizacija, Islamska država provincije Korasan (ISKP ili ISIS-K).

Ako u ranijoj fazi američke evakuacije za talibane nije bilo mudro da napadnu američke jedinice, to su mogli učiniti poslednjih dana, prilikom haotične evakuacije sa međunarodnog aerodroma “Hamid Karzai” u Kabulu. Talibanske jedinice su gotovo sve vreme bile u poziciji da napadnu američke vojnike na aerodromu i nanesu im ogromne gubitke, ali do toga nije došlo jer su se talibani, očigledno, pridržavali postignutog sporazuma. Šta više, talibanske jedinice su pružale obezbeđenje šireg pojasa oko aerodroma u Kabulu. I obrnuto, američke vazdušne snage su mogle izvoditi vazdušne udare na pozicije Talibana u Kabulu, ali se to nije dogodilo jer za to nije bilo razloga, sve se odvijalo u skladu sa sporazumom i operativnim planovima evakuacije.

Jedini napad, koji se dogodio 26. avgusta, u kome su u eksploziji automobila-bombe poginule 183 osobe, uključujući 13 pripadnika američkih oružanih snaga, izvela je Islamska država provincije Korasan (ISKP). Napad se dogodio kao posledica nedovoljno dobre saradnje između američke vojske i talibana, što je teroristima ISKP omogućilo da iskoriste nedovoljnu pokrivenost jednog dela teritorije oko aerodroma i izvedu terorističku akciju.

Islamska država provincije Korasan (ISKP) je teroristička organizacija koja se samoproklamovala kao organizacioni deo Islamske države (ISIS), iako je, zapravo, sve akcije u Avganistanu izvodila samostalno i bez formalnog priznanja od strane vođe Islamske države, Abu Bakr al Bagdadija. Avganistanska ispostava Islamske države (ISIS) nastala je 2015. godine, a svoj uspon je doživela na vrhuncu moći ISIS-a u Iraku i Siriji. U početku su SAD i proameričke vlasti u Avganistanu na ISKP gledali kao na konkurenciju talibanima i Al Kaidi i priliku za njihovo međusobno istrebljivanje, ali kada je ISKP započeo sa akcijama protiv američkih trupa i vlasti u Kabulu, otpočele su i prve ozbiljne akcije protiv ove terorističke organizacije.

ISKP je zapečatio sudbinu svojih planova o širenju na teritoriji celog Avganistana i preuzimanju vlasti kada je počeo sa masovnim vrbovanjem pripadnika talibanskog pokreta. Talibani su tada započeli oružanu borbu protiv ove grupe i u više od 200 manjih i većih oružanih sukoba slomili su kičmu ovoj opasnoj organizaciji. Do 2020. godine ubijeno je oko 12.000 pripadnika ISKP, najviše od strane talibana. Nakon toga, ISKP više nije predstavljao konkurenciju talibanima, ali je i dalje nastavio da deluje izvođenjem povremenih akcija.

Strah od ISKP objašnjava zašto su talibani tako brzo napredovali, zašto su se garnizoni avganistanske armije redom predavali i kako su talibani tako brzo zauzeli Kabul i okružili aerodrom. Bilo je to u obostranom interesu Amerikanaca i talibana, i u skladu sa sporazumom koji su potpisali.

2. GEOPOLITIČKI ILI BEZBEDNOSNI FAKTOR?

Zašto su Amerikanci odlučili da okončaju vojno prisustvo u državi za koju se tradicionalno smatra da ima važan geostrateški položaj jer povezuje regione Zapadne, Centralne i Južne Azije i ima granicu sa dva američka protivnika, Iranom i Kinom?

Odgovor na ovo pitanje leži u činjenici koju su, u vreme početka američke intervencije u Avganistanu 2001. godine, mnogi zanemarivali. Tadašnje tvrdnje da je američka intervencija gotovo isključivo retributivnog karaktera u odnosu na Al Kaidu i talibanski režim, optužen za logističku podršku terorističkoj organizaciji, bile su odbačene. U politici se već dugo vremena događaji uglavnom objašnjavaju sa geopolitičkog aspekta, odnosno na način koji kao glavne razloge razmatra geostrateški položaj i/ili prirodne resurse (naftu i gas, pre svih). Iako je to razumljivo, na taj način se ne mogu objasniti svi politički događaji. To za posledicu ima da se objašnjenja i argumenti koji se ne uklapaju u ovaj obrazac, olako odbacuju. Takav slučaj je bio upravo sa razlozima američke intervencije u Avganistanu.

Doduše, 2011. godine je tadašnji državni sekretar SAD, Hilari Klinton, prvi put govorila o američkom planu “Novi put svile” zasnovanom na studiji Frederika Stara (Frederick Starr, 1858-1933), američkog antropologa i etnologa, koji je značajan deo svog života proveo proučavajući Aziju. U osnovi plana “Novi put svile” je ideja o povezivanju ruskih drumskih saobraćajnica, železničkih linija, naftovoda i gasovoda sa Avganistanom, Pakistanom i Indijom, a preko država Centralne Azije. Avganistan bi tako postao centar tog “Novog puta svile”, a prisustvo američkih vojnih snaga bi obezbedilo američku kontrolu nad celokupnim transportom ljudi, robe i energenata. Sekundarni cilj plana je bio nanošenje štete uticaju Irana putem marginalizacije iranskog energetskog potencijala. Ovaj plan nikada nije zaživeo, a izraz “Novi put svile” se danas koristi isključivo za kineski plan koji je poznat i pod nazivom “Jedan pojas, jedan put” (“Belt and Road Initiative”).

Istina je, zapravo, da su se SAD odlučile na vrlo riskantnu operaciju zauzimanja Avganistana u nameri da do temelja razore Al Kaidu i one koji su im pružali logističku podršku. Tako nešto je 2001. godine bilo moguće samo uz prisustvo oružanih snaga i obaveštajnih operativaca na terenu, u Avganistanu. Takođe, intervencija u Avganistanu je imala i važan preventivni karakter jer je nizu terorističkih grupa, kao i državama koje su ih, na ovaj ili onaj način, podržavale, pokazala šta može da im se dogodi.

Dvadeset godina kasnije postoji bitno izmenjena obaveštajno-bezbednosna, vojna i geopolitička situacija. Al Kaida je obezglavljena i sa neuporedivo manje moći i uticaja. Talibani, nakon godina progona, pokazuju želju za političkim dogovorom. SAD su davno odustale od ideje masovne vojne intervencije protiv Irana i sve više su  orijentisane na smanjivanje nepotrebnih troškova i alokaciju resursa u geopolitički neuporedivo važnije regione, kao što je Indopacifik.

Još jedna okolnost se ne sme ispustiti iz vida – ogroman tehnološki napredak sredstava za lociranje, nadzor i uništavanje potencijalnih meta sa distance, a u odnosu na vreme početka američke intervencije u Avganistanu. Dvadeset godina je za razvoj vojnih i obaveštajno-bezbednosnih tehnologija jako puno vremena. U eri najrazličitijih načina praćenja i proučavanja navika korisnika interneta i drugih telekomunikacionih usluga, može se samo pretpostaviti kakve sve mogućnosti poseduju specijalne službe SAD i drugih velikih sila. Ne morate više imati pedeset hiljada vojnika na terenu da biste došli do osoba koje su važni šrafovi u nekoj terorističkoj organizaciji. Danas je takva lica moguće, sa distance od nekoliko hiljada kilometara, locirati, mesecima nadzirati i, po završetku tog zadatka, likvidirati uz pomoć neke od bespilotnih letelica koje efikasno prolaze čak i moderne radare i protivvazdušne sisteme.

3. OKOLNOSTI KOJE UKAZUJU DA JE POVLAČENJE IZ AVGANISTANA PROMENA AMERIČKE STRATEGIJE U ODNOSU NA TALIBANE I REGION

3.1. Vrste i količina naoružanja koje je američka vojska prepustila Talibanima

Prva stvar koja je upadala u oči u vezi sa američkim odlaskom, a koja je govorila da se ne radi samo o običnoj evakuaciji i sporazumnom prepuštanju Avganistana onima za koje je procenjeno da bi ionako brzo uzeli vlast u svoje ruke, bila je količina naoružanja koje je američka vojska ostavila talibanima. Podaci o vrstama i količinama naoružanja se značajno razlikuju u pojedinim izvorima. Visoki vojni zvaničnici američke vojske su nastojali da umire javnost izjavama da su avioni, helikopteri i oklopna vozila koje je američka vojska ostavila u Avganistanu onesposobljeni, ali su vojne parade talibana u Kabulu i Kandaharu pokazale da je mnogo toga itekako upotrebljivo. Na paradama su leteli i američki helikopteri koje talibani, svakako, nisu zarobili prethodnih godina, a neki vojni analitičari su zaključili da će talibani imati mnogo više upotrebljivih letelica nakon što njihovi piloti prođu obuku, najverovatnije, u Pakistanu.

Svakako da je prepuštanje jednog dela naoružanja bilo neminovno, inače bi se evakuacija produžila za barem nekoliko meseci. Takođe, transport svog tog naoružanja, koje je američka vojska koristila ili godinama donirala avganistanskim oružanim snagama, bi bio skopčan sa enormnim troškovima i, kao takav, nesvrsishodan. Sigurno su Amerikanci želeli i da ojačaju talibane kako bi ovi mogli da nastave sa ispunjavanjem svog dela sporazuma koji se tiče borbe protiv ISKP i kontrolisanja Al Kaide, ali, opet, ostavljanje tolike količine naoružanja dojučerašnjim smrtnim neprijateljima optuženim za podršku globalnom terorizmu, koje uključuje i borbene avione i helikoptere, iznenađujuće je i rađa sumnju da između SAD i talibana postoji neka ozbiljnija veza, neki drugačiji oblik političke i vojne saradnje, koji nije sadržan u zvaničnom Sporazumu koji su SAD i talibani postigli u Dohi.

3.2. Personalni sastav nove talibanske vlade

Sumnje ove vrste su ozbiljno produbljene nakon okončanja unutartalibanskih pregovora i formiranja novih organa vlasti. Iako je u toku tih pregovora bilo više nesuglasica i sukoba različitih talibanskih frakcija, posebno frakcije okupljene oko jednog od četvorice osnivača talibanskog pokreta, Abdul Gani Baradara, i frakcije poznate kao Hakani klan (često označavane i kao Hakani mreža), koja se smatra najradikalnijim i najmoćnijim delom talibanskog pokreta, novoformirana vlada je bila rezultat političkog kompromisa. Baradar je, ne naročito srećan postignutim dogovorom i raspodelom mesta u novoj administraciji, tako, postao zamenik premijera, a lider Hakani klana i sin njegovog osnivača, Sirahudin Hakani, postao je ministar unutrašnjih poslova. Očekivano, najveći uticaj u vladi ostvario je Hakani klan.

Ono što je posebno interesantno u vezi sa sastavom nove talibanske vlade je to što su tri mesta u vladi zauzele ličnosti koje su godinama bile zatvorene u zloglasnom američkom zatvoru Gvantanamo: Nurulah Nuri – ministar za međuplemenske odnose i državne granice, Kairulah Kairkvaha – ministar informacija i kulture, i Abdul Hak Vasik – šef obaveštajne službe. Interesantan je podatak da su sva trojica, sa još dvojicom istaknutih talibana, 2014. godine istovremeno oslobođeni iz zatvora Gvantanamo radi razmene za narednika američke vojske, Bova Bergdala, koga je u Avganistanu zarobio Hakani klan.

Za one koji se interesuju za ovu vrstu problematike takvo kadriranje od strane talibanskog rukovodstva je krajnje neobično. Kolike god da su zasluge trojice ministara i lična žrtva koju su podneli boraveći u zloglasnom američkom zatvoru, sa aspekta bezbednosti, odnosno kontraobaveštajne zaštite, preveliki je rizik da se oni nađu na ovako delikatnim pozicijama jer uvek postoji mogućnost da su tokom boravka u Gvantanamu, na ovaj ili onaj način, zavrbovani od strane američkih specijalnih službi.

Njihov izbor je, dakle, neobično kadriranje osim, naravno, ukoliko neko u talibanskom rukovodstvu upravo to nije želeo jer je, na primer, to deo nekog šireg plana, odnosno dogovora. Možda su još 2014. godine, kada su trojica današnjih talibanskih ministara oslobođeni iz Gvantanama, započeli neformalni pregovori između SAD i talibana? Možda su baš oni imali zadatak da prenesu američku poruku vođama Hakani klana i drugih talibanskih frakcija? Možda su ih baš oni ubedili da je važnije preuzeti vlast u Avganistanu i urediti državu po sopstvenom svetonazoru, nego uzaludno ginuti u ratu protiv superiornog neprijatelja i da je, uz određene modifikacije talibanske ideologije, za tako nešto moguće pridobiti čak i podršku SAD?

3.3. Motivi za saradnju

Mogućnost da na brz način i bez žrtava, uz pomoć moćnog saveznika, ponovo dođu na vlast za talibane je, svakako, mogla biti snažan motiv za saradnju i pregovore sa SAD. Talibani su spremnost na pregovore o okončanju sukoba pokazali znatno pre pregovora sa SAD koji su započeli 2018. godine. Već pominjani Abdul Gani Baradar, jedan od četvorice osnivača talibanskog pokreta i sadašnji zamenik premijera novoformirane vlade, vodio je tajne pregovore sa avganistanskom vladom u cilju postizanja primirja. Baradar je zbog toga 2010. godine uhapšen od strane pakistanske obaveštajne službe ISI, kada se našao na teritoriji Pakistana. Baradar je proveo u pakistanskom pritvoru osam godina. Pakistan je, naime, želeo da prekine tajne pregovore talibana sa avganistanskim vlastima po jednoj verziji jer je bio izostavljen iz tih pregovora, a po drugoj zato što je dobijao veliku finansijsku pomoć od SAD za borbu protiv Al Kaide i talibana pa mu mirovni sporazum u Avganistanu u tom trenutku baš i nije odgovarao. Baradar je oslobođen tek u oktobru 2018. godine na intervenciju specijalnog izaslanika Bele kuće koja je smatrala da može značajno doprineti pregovorima koji su započinjali između SAD i talibana.

O pregovorima talibana i avganistanskih vlasti javnost je saznala i od sadašnjeg predsednika srpskog parlamenta, Ivice Dačića, koji je izjavio da je pre nekoliko godina, kao tadašnji ministar inostranih poslova, bio domaćin tih pregovora koji su se, u tri navrata, odvijali u Beogradu.

Danas se zna da je između američke vojske i talibana bilo čak i operativne saradnje pre i tokom mirovnih pregovora koji su započeli 2018. godine. Naime, Vašington Post, a kasnije i drugi ugledni mediji, objavili su informacije kako su američka vojska i CIA pružili pomoć talibanima u borbi protiv Islamske države provincije Korasan. Zvaničnici američke vojske su potvrdili ove informacije, nastojeći da tu podršku minimalizuju. Pominju se obaveštajne informacije, satelitski snimci ISKP pozicija pa čak i izvođenje vazdušnih udara koji su omogućavali talibanima efikasnije izvođenje borbenih operacija protiv terorista ISKP.

Tako su se interesi SAD i njihovih dojučerašnjih zakletih neprijatelja poklopili. Amerikanci su želeli da predaju Avganistan nekome na koga neće morati decenijama da troše ogroman novac u svrhu jačanja borbenih sposobnosti i ko je sposoban da sačuva vlast uz obavezu da ne preduzima ništa protiv interesa SAD i da se, uz podršku SAD, bori protiv ISKP i drži pod kontrolom Al Kaidu, sa kojom neke frakcije talibana još uvek imaju dobre odnose. Talibani su želeli vlast svesni da će morati da budu malo manje brutalni, nego u svom prvom mandatu od 1995. do 2001. godine, kada su svrgnuti nakon američke intervencije. Islamska država je i tako njihova konkurencija i neprijatelj pa im obaveza da se bore protiv ove organizacije neće pasti teško, kao ni obaveza kontrolisanja Al Kaide jer ova ni izbliza više nije moćna i opasna kao što je nekada bila.

U slučaju da neko od talibana odluči da izigra dogovor i učini nešto protiv interesa SAD, vrlo brzo bi, lakše nego ikada do sada, mogao biti lociran i likvidiran. Ubistvo jedne od ključnih ličnosti iranskog Korpusa islamske revolucionarne garde, generala Sulejmanija, primer je da se to može dogoditi i onima koji su na čelu mnogo većih i ozbiljnije organizovanih oružanih snaga, nego što bi to bili neki pojedinci u talibanskom pokretu.

Ako se nekome čini da je nemoguće da bi SAD i saveznici dobrovoljno predali vlast svojim ideološkim neprijateljima, talibanima, istovremeno “pustivši niz vodu” dojučerašnje saveznike u Kabulu, neka se priseti kako je Čerčil podržao Tita i KPJ, ostavivši na cedilu Kralja i Jugoslovensku vojsku u otadžbini. Moderna istorija poznaje niz sličnih primera zapadnog političkog pragmatizma.

3.4. Da li talibani mogu imati još neke, ne toliko vidljive, obaveze u interesu SAD?

Neki smatraju da bi to mogla biti obaveza Talibana da na određeni način nanesu štetu interesima Kine, tako što će se nove talibanske vlasti uključiti u borbu protiv kineskih investicija, koju SAD vode po celom svetu, ili tako što će Avganistan postati logistička baza za ujgurske teroriste na način na koji je to već bio u slučaju Al Kaide. Za tako nešto postoje veoma male šanse. Kina ima značajne investicije u Avganistanu, nove talibanske vlasti u velikoj meri zavise od tih investicija i kineske pomoći, a Kina je i strateški saveznik Pakistana koji je najvažniji i najbliži saveznik talibana.

Ujguri su turski narod islamske veroispovesti koji pretežno živi u zapadnoj kineskoj provinciji Sinđijang, koja je jedna od pet autonomnih pokrajina u Kini. Na teritoriji Kine živi oko trinaest miliona Ujgura. Talibani i ujgurski teroristi imaju dugu istoriju odnosa još iz vremena prve talibanske vladavine. Islamski pokret Istočni Turkistan (poznat i pod nazivom Islamska partija Turkistana i drugim, sličnim nazivima) je teroristička organizacija koja deluje na teritoriji provincije Sinđijang u Kini, susednim državama, ali i u Siriji, u gradu Idlibu. Ova organizacija je odgovorna za više od 30 terorističkih akcija na teritoriji Kine. Cilj ove organizacije je otcepljenje ove autonomne oblasti od Kine i stvaranje nezavisne države. Sedište ove organizacije je 1998. godine čak premešteno u Kabul, ali je organizacija pretrpela velike gubitke prilikom američke intervencije jer su se našli na udaru američkih snaga zbog svojih veza sa Al Kaidom. SAD su ovu organizaciju sve do 2020. godine smatrale terorističkom, kada je uklonjena sa liste terorističkih organizacija uz obrazloženje da ne postoje čvrsti dokazi da je još uvek aktivna. Kina optužuje SAD da na ovaj način podržava terorizam i nastoji da je destabilizuje.

Prema nekim informacijama, nove talibanske vlasti su, u nameri da dokažu Kini svoju posvećenost borbi protiv terorizma, naredile ujgurskim militantima da napuste teritoriju Avganistana. Postoje i informacije da su oni samo premešteni sa avganistansko-kineske granice u unutrašnjost Avganistana gde više ne predstavljaju toliku opasnost po bezbednost Kine.

Može se čuti i mišljenje da su ruski interes i uticaj ti kojima talibani treba da nanesu štetu. Sovjetski Savez se vojnom intervencijom već jednom uvalio u nevolju u Avganistanu, koja je bila i jedan od faktora sloma i raspada SSSR i Varšavskog pakta. Predsednik Putin je na špekulacije te vrste stavio tačku kratkom izjavom da je Moskva izvukla pouke iz intervencije u Avganistanu, kao i da Rusija ima konstruktivne odnose sa današnjim talibanima i da se nada da će se oni u budućnosti samo poboljšavati.

Zaista, Rusija je bila jedina supersila koja nije evakuisala osoblje svoje ambasade u Kabulu tokom tih dramatičnih avgustovskih dana, a nakon ulaska talibana u Kabul, pripadnici najelitnijih talibanskih jedinica, Sara Kheta (Crvena jedinica) i Badri 313, sve vreme su pružali vrlo jako obezbeđenje oko ruske ambasade. Rusija više nema interese u Avganistanu koji bi mogli dovesti do direktnog vojnog uplitanja kome se Zapad, možda, nada. Jedina tačka sporenja između Moskve i talibana može biti količina droge koja iz Avganistana stiže na rusko tržište. Upravo je to bio razlog zašto su 2010. godine ruski i američki agenti uz podršku američkih specijalnih snaga uništili četiri laboratorije za proizvodnju droge u Avganistanu, za koje su ruske obaveštajne službe prethodno utvrdile da svoje proizvode plasiraju na rusko tržište.

Dakle, ako to nisu Kina i Rusija, ko bi to mogao biti? Jedan susret vodećih političara dva stara saveznika, vreme u koje je do tog susreta došlo i ono što je tokom tog susreta rečeno, možda je bacilo više svetla na ono što pokušavamo da odgonetnemo.

3.5. “Smrt hiljadu rana”

Susret novog izraelskog premijera, Neftali Beneta, i američkog predsednika, Džozefa Bajdena, 27. avgusta, po mnogo čemu je bio neobičan. Neobično je što je uopšte održan u trenutku najveće drame na aerodromu u Kabulu, dan nakon što je u eksploziji automobila-bombe poginulo 13 pripadnika američkih oružanih snaga. I za mnogo manje stvari su američki predsednici odlagali redovne aktivnosti, a vreme provodili u situacionim sobama okruženi generalima i funkcionerima obaveštajnih službi.

Na snimku koji je sa sastanka emitovan u javnost moglo se videti kako se izraelski premijer trudi da objasni nešto američkom predsedniku. Gledanjem snimka stiče se utisak da izraelski premijer objašnjava američkom predsedniku šta se dešava u Avganistanu i kakve će posledice svega toga biti. Tako nešto nije sasvim nemoguće. SAD su pregovore sa talibanima vodile u vreme predsednika Trampa koji je i lično bio izuzetno naklonjen izraelskim interesima i sigurno je Izrael vrlo detaljno informisan o svim aspektima plana. Predsednika Bajdena je sve to, na neki način, više snašlo, nego što je učestvovao u tome.

Jedna od tema u toku susreta bio je i, naravno, Iran. Izraelski premijer je tada rekao nešto vrlo interesantno. Naime, Benet je informisao Bajdena da se lično protivi njegovoj inicijativi za povratak Bele kuće u pregovarački proces sa Iranom (poznat i kao JCPOA) čiji je cilj postizanje konačnog sporazuma u vezi sa iranskim nuklearnim programom, ali da, za razliku od svog prethodnika, Benjamina Netanjahua, neće voditi medijsku kampanju u vezi sa tim.

Umesto toga, Izrael će, duboko uveren u nemogućnost postizanja uspešnog ishoda takvog sporazuma i nameru Irana da napravi nuklearnu bombu, nastaviti sa brojnim aktivnostima protiv iranskog režima. Benet je buduću izraelsku strategiju protiv Irana nazvao “smrt hiljadu rana”, objasnivši da to podrazumeva raznovrsne političke, ekonomske, vojne, obaveštajne i psihološko-propagandne aktivnosti protiv Irana, pritisak na sve njegove slabe tačke, što Iran treba da natera na angažovanje na brojnim frontovima i da mu zada puno malih udaraca, sve dok to ne dovede do konačnog kolapsa režima u Teheranu.

Tajming kada je izraelski premijer u formi objašnjenja predsedniku Bajdenu sve ovo izgovorio, naprosto, nameće pitanje da li je to predsednik Tramp, ulazeći u pregovore sa talibanima, između ostalog, imao i ideju da i talibane, ili deo talibanskog pokreta, pretvori u još jedan trn u nozi Irana? Da li je, možda, to cena koju talibani moraju da plate za brzo i lako preuzimanje vlasti u Avganistanu uz pomoć SAD?

Tramp je, nesumnjivo, bio veliki protivnik režima u Teheranu. Podržavajući tadašnjeg izraelskog premijera, Netanjahua, nije želeo da oživi pregovore u vezi sa iranskim nuklearnim programom. Takođe, odobrio je ubistvo generala Sulejmanija koji je bio jedna od najvažnijih ličnosti iranskih oružanih snaga u novijoj istoriji te države.

3.6. Odnosi talibana i Irana

Iako zapadni mediji, iz propagandnih razloga, odnose talibana i Irana često predstavljaju u drugačijem svetlu, istina je da talibani i Iran imaju dugu istoriju neprijateljskih odnosa. Između talibana i Iranaca postoje etničke, kulturološke i verske razlike. Talibani su muslimani suniti, a Iranci šiiti, što već, samo po sebi, predstavlja rizik za loše međusobne odnose. Činjenica je da Iran još uvek nije zvanično priznao novu talibansku vladu u Kabulu i da, kako se čini, sa tim priznanjem neće žuriti.

Iako su iranski i talibanski zvaničnici u poslednje vreme davali veoma odmerene izjave u smislu međusobnog uvažavanja i prevazilaženja problema koji su u prošlosti obeležavali odnose dve države, rizik za novu eskalaciju sukoba nije mali. Akcije samo jedne od mnogobrojnih talibanskih frakcija mogu dovesti do niza posledičnih događaja čiji rezultat može biti oružani sukob većih razmera.

Jedan takav primer već postoji u novijoj istoriji talibansko-iranskih odnosa. Naime, 1998. godine avganistanski grad Mazari Šarif je bio poslednje veće uporište protivnika talibana koji su preuzeli vlast u zemlji. Nakon zauzimanja grada, talibani su ubili nekoliko stotina zarobljenih branilaca, uglavnom Hazara i Uzbeka. Tom prilikom je jedna grupa talibana likvidirala 10 iranskih diplomata i jednog dopisnika iranske državne novinske agencije IRNA koje je zatekla u iranskom konzultatu. Talibansko rukovodstvo je saopštilo da je to uradila odmetnuta grupa, bez znanja komande, a Iran je započeo pripreme za napad na Avganistan, razmestivši dodatnih 70 000 vojnika na granicu sa Avganistanom.

Iransku vojnu intervenciju su sprečile Ujedinjene nacije izdejstvovavši kod talibana oslobađanje svih preostalih talaca i onih koji su želeli da napuste grad. Iran se nakon tog događaja otvoreno deklarisao kao neprijatelj talibanskog režima i saveznik Severne koalicije, protivnika talibana, a poznato je i da su iranske obaveštajne službe u više navrata prosleđivale Amerikancima važne obaveštajne informacije o aktivnostima talibana.

Prema podacima UNHCR u Iranu se nalazi oko 800 000 registrovanih izbeglica iz Avganistana. Procene su da pored ovog broja još oko 2 000 000 Avganistanaca živi na teritoriji Irana. Iako su među njima najbrojniji Hazari, narod persijskog porekla koji govori persijskim jezikom, deli istu veru sa Irancima jer su muslimani šiiti i tradicionalno uživa podršku Irana, među izbeglicama ima i pripadnika drugih etničkih skupina koji su muslimani suniti. Osnovano je pretpostaviti da među njima ima i simpatizera talibana, protivnika režima u Teheranu i raznih ubačenih elemenata koji bi mogli biti instruisani od strane iranskih neprijatelja za podizanje pobune protiv iranskih vlasti, u kom slučaju bi Avganistan postao baza za logističku podršku pobunjenicima. Uostalom, pobuna etničkih i verskih manjina u Iranu, poput Kurda i Azerbejdžanaca, je jedan od scenarija koji američke i izraelske službe već dugo razrađuju sa ciljem destabilizacije Irana i to nije nikakva tajna.

Najveći rizik od eskalacije sukoba između talibana i Irana leži u činjenici da na teritoriji Avganistana živi oko četiri miliona Hazara. U toku tzv. građanskog rata u Avganistanu, koji je trajao od 1992. do 1996. godine, kao i tokom prve vladavine talibana od 1996. do 2001. godine, Hazari su doživeli velika stradanja. Napadi na Hazare su se nastavili i nakon američke intervencije i svrgavanja talibana 2001. godine, najpre od strane talibana koji su nastavili borbene aktivnosti u unutrašnjosti zemlje i Al Kaide, a kasnije i od strane Islamske države. Po povratku talibana na vlast, ove godine, među Hazarima se ponovo pojavila bojazan od masovnog progona, iako nove talibanske vlasti daju obećanja da do toga neće doći.

Iran vojno obučava Hazare kako bi se bolje branili u Avganistanu, ali i da bi ratovali za interese Irana. Veliki broj Hazara je svojevremeno učestvovao u iransko-iračkom ratu a, kasnije, i u okviru iranskih vojnih intervencija u Siriji i Jemenu. Hazari i drugi avganistanski šiiti, koji su prošli vojnu obuku u Iranu, organizovani su u tzv. Fatemijun diviziju (The Fatemiyoun Division), paravojnu formaciju koja je, faktički, deo Korpusa islamske revolucionarne garde, elitnog dela iranskih oružanih snaga, odnosno, preciznije, Kuds snaga, organizacionog dela Korpusa islamske revolucionarne garde koji je zadužen za izvođenje borbenih aktivnosti i različitih specijalnih operacija van granica Irana. Podaci o broju pripadnika Fatemijun divizije su oprečni i kreću se između petnaest i šezdeset hiljada. Realističnije procene bolje obaveštenih izvora govore o dvadesetak hiljada vojnika. Delovi ove jedinice se nalaze u Avganistanu i imaju zadatak da organizuju odbranu hazarske zajednice i vrbuju regrute za obuku u Iranu, delovi jedinice su u Iranu u oblastima u kojima su naseljene brojne izbeglice iz Avganistana, a delovi uključeni u operacije u Siriji i Jemenu.

Procena je da se u Avganistanu nalazi više od pet hiljada pripadnika Fatemijun divizije. U slučaju rasplamsavanja novog nasilja nad pripadnicima Hazarske nacionalne manjine, pretpostavka je da bi Iran najpre nastojao da u Avganistan ubaci dodatne jedinice iz sastava Fatemijun divizije, ali, ako to ne bi bilo dovoljno, izvesno je da bi, u nameri da spreči dalji priliv velikog broja izbeglica na svoju teritoriju, Iran bio prinuđen da započne vojnu intervenciju većih razmera protiv Avganistana, odnosno protiv talibanskih oružanih snaga.

Za državu koja je već angažovana u zahtevnim vojnim poduhvatima, poput građanskog rata u Siriji i Jemenu, koja ima više ozbiljnih bezbednosnih problema, poput višedecenijskog oružanog sukoba sa kurdskim separatistima, permanentnog konflikta sa Azerbejdžanom ili specijalnog rata koji Izrael vodi sa namerom osujećenja iranskog nuklearnog programa, uz niz političkih i socijalnih problema koji postoje zbog autoritarnog i teokratskog karaktera političkog uređenja iranskog društva, sukob sa talibanima i, eventualna, intervencija u Avganistanu, bila bi još jedna od onih “hiljadu rana” koje je, prisetimo se, pomenuo izraelski premijer Benet. Možda baš ona koja bi dovela do unutrašnjeg kolapsa sistema koji je na neverovatno istrajan i uspešan način odolevao svim iskušenjima koja su pred njega do sada stavljana.

4. ZAKLJUČAK

Odlazak američkih trupa iz Avganistana nije poraz SAD. Američka vojna intervencija u Avganistanu nije bila motivisana geopolitičkim ciljevima, već gotovo isključivo razlozima bezbednosti, odnosno borbe protiv terorizma. Uništenje Al Kaide i talibanskog režima, koji su SAD optužile za logističku podršku globalnom terorizmu, bili su primarni ciljevi američke vojne intervencije. Ako je u nekom trenutku prisustvo američkih i savezničkih snaga pobudilo ideje o realizaciji određenih geopolitičkih ciljeva, poput kontrole protoka ljudi, roba i energenata između Rusije i Kine, ili marginalizacije iranskog energetskog potencijala, takvi planovi nisu realizovani. Takođe, odavno je jasno da SAD ne nameravaju da sprovedu vojnu intervenciju velikih razmera protiv Irana pa, ni u tom smislu, prisustvo američkih vojnih snaga u Avganistanu više nije bilo neophodno.

Suočeni sa vojnim porazom i godinama progona, talibani su vremenom počeli da pokazuju spremnost za postizanje mirovnog sporazuma i promenu odnosa prema SAD i njihovim saveznicima. Procenjujući da bi talibani, pre ili kasnije, ponovo preuzeli vlast u Avganistanu, SAD su odlučile da naprave značajan zaokret u svojoj politici prema ovom pokretu.

Sporazum između SAD i talibana je postignut na najvišem nivou. SAD su želele da podrže onu stranu u Avganistanu koja ima najveće šanse da osvoji i sačuva vlast, ali i da čvrstom rukom kontroliše situaciju na celoj teritoriji države uz uslov da se talibani obavežu da neće izvoditi, niti podržavati, akcije protiv interesa američke nacionalne bezbednosti, da će se boriti protiv Islamske države i držati ostatke Al Kaide pod kontrolom. Zauzvrat, SAD su pružale obaveštajnu i vojnu pomoć talibanima u borbi protiv Islamske države i kasnije, praktično, predale vlast u ruke talibana, ostavivši im ogromne količine naoružanja.

Ono što je, trenutno, nepoznanica jeste da li će talibani, ili deo talibanskog pokreta, služiti SAD i na neki drugi način, na primer, nanoseći štetu uticaju američkim protivnicima u dometu talibana, ili destabilizujući nekoga od njih, na primer, Iran.

PIŠE: SRĐAN KOPRIVICA

Avganistan: poraz SAD ili promena američke strategije by Srđan Koprivica is licensed under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International License.